Giỗ tổ Hùng Vương mùng 10/3 âm lịch, rõ ràng không vô tình, khi
có thời gian cùng dịp khởi đầu năm mới (Rija Nagâr) của người Chăm và
nhiều nước ở khu vực Đông Nam Á. Trong các cắt nghĩa, thì lý do nền văn
minh nông nghiệp lúa nước phụ thuộc rất nhiều vào gió mùa nên bắt buộc
phải chọn con nước, mùa trăng để khởi đầu năm âm lịch, khởi đầu mùa màng
là điều dễ được chia sẻ nhất.
Trong nước, tại nhiều khu vực, ví dụ như miền trung Việt Nam hiện
nay, sau lễ giỗ tổ 10/3, các tộc họ cũng bắt đầu làm chạp mã (giỗ các
chư vị tổ tiên của dòng họ) - đây cũng là tiết thanh minh. Có thể nói
giỗ tổ Hùng Vương, chẳng qua là việc tích hợp các chạp mã dòng tộc để
làm nên một chạp mã của dân tộc, mang tầm vóc lớn hơn mà thôi.
Lâu nay, giới sử học và chính trị học tại Việt Nam thường cố chứng
minh và mong muốn rằng Hùng Vương là thủy tổ của người Việt, rồi qua đó,
xác định tính chân thật và niên đại của các đời vua. Ngày 31/3/2011 vừa
rồi, Việt Nam đã gởi hồ sơ Tín ngưỡng thờ Hùng Vương lên UNESCO để xét
danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể thế giới, nghĩa là đã không còn quá
quan trọng chuyện "cụ thể” hay có thật nữa. Nếu UNESCO công nhận, nghĩa
là Hùng Vương chỉ là hình tượng hóa của cảm nghĩ nhân dân về một nguồn
gốc xa xưa, nó chỉ có giá trị ước lệ về văn hóa, chứ không phải là lịch
sử chân thật.
Làm điều này, có thể vì 2 lý do, gần đây miền bắc Việt Nam có vài
"di sản” đã được UNESCO công nhận, nên thừa thắng xông lên, quyết làm dự
án, đôi bên cùng có lợi. Thứ hai, sau nhiều thập niên cố gắng chứng
minh tính chân thật của vua Hùng, nay đã hoàn toàn bất lực về tính "vật
thể”, nên đành nghiêng quá hướng "phi vật thể”. Nhìn ở góc độ khoa học,
văn hóa, lịch sử và tự tình dân tộc, phi vật thể là hợp lý hơn. Vì giống
như một đám giỗ, người nằm xuống là một chuyện, việc kỷ niệm ngày nằm
xuống lại là một chuyện khác - nó thường hướng đến tính quy ước, tính
tâm linh nhiều hơn.
Thế nhưng, câu hỏi được đặt ra là có nên xin công nhận giỗ tổ Hùng Vương là di sản phi vật thể thế giới hay không? Làm điều này, nghe ra, có mấy biểu hiện rõ của sự thiếu tự trọng và vô liêm sỉ.
Đầu tiên, rõ ràng người dân đã nhớ đến ngày mùng 10/3 trước khi có
"cái lệ” tân thời của UNESCO là công nhận này nọ. Cũng giống như người
Việt giỗ tổ tiên, ông bà, cha mẹ… là do tập tục lâu đời và hoàn toàn tự
nguyện, chứ đâu phải làm để được xóm làng hay một tổ chức nào đó công
nhận. Giỗ ông bà, tổ tiên mà cốt để người ngoài phải công nhận, không vô
liêm sỉ thì còn từ nào xác đáng hơn.
Tôi từng thấy có nhà nghèo chỉ cúng cha mẹ một chén cơm, tí muối mè
và thắp cây nhang; có nhà giàu thì mâm cao cổ đầy. Tôi cũng từng biết
việc giỗ tổ Hùng Vương có thời bị xem là mê tín dị đoan, người dân bị o
ép, bắt bớ, nay thì phung phí, tốn kém vô độ… vậy thì UNESCO dựa vào
tiêu chí nào để công nhận chứ? Hoặc giả UNESCO (vốn non trẻ về tuổi đời
và tuổi văn hóa, nếu so với truyền thuyết Hùng Vương hay Thánh Gióng) sẽ
đưa ra các tiêu chí, và từ đây Việt Nam phải uốn nén mình rồi làm theo.
Đúng như vậy, quả là điều thô bỉ và ô nhục.
Mấy năm gần đây, năm nào giỗ tổ cũng đông nghẹt người tham dự, theo
luật thì toàn dân được nghỉ một ngày, nghĩa là mức đầu tư cho ngày này
không phải nhỏ, ép người dân phải vào cuộc, vậy thì cần UNESCO công nhận
để làm gì? Chẳng lẽ không có UNESCO thì giỗ tổ sẽ bị diệt vong khỏi bản
đồ văn hóa phi vật thể?
Đó là chưa nói, về tự trọng văn hóa, có những vùng đất, những sự
kiện, những lễ hội nên hạn chế tối đa việc quốc tế hóa và du lịch hóa.
Kiểu như lễ giỗ tổ, đó là chuyện riêng của dân tộc mình, tại sao phải
đem ra giữa "chợ đời” UNESCO để cho thiên hạ mổ xẻ, phán xét, xuyên tạc.
Cũng mới đây, ngay cả hầu đồng, hội Gióng… vốn thiên về hoạt động âm
linh, chỉ diễn ra ở những thời khắc nhất định, nhưng vì du lịch, vì đồng
tiền sai khiến, đã biến thành cuộc trình diễn của các văn công. Làm
điều này, không những thiếu tự trọng, mà còn phạm thượng, gọi là mua
thánh bán thần, cũng không sai.
Thêm một câu hỏi hẹp hơn, nhà cầm quyền Việt Nam có biết làm điều
này là sai quấy hay không? Chắc phần nhiều là biết, vì nếu họ không tự
biết, thì cũng đã có nhiều tiếng nói của giới chuyên môn phản ánh lên.
Vậy thì, biết mà sao họ vẫn cố làm, có lẽ vì họ muốn người dân tầm
thường hóa hoặc xóa bỏ hết các giá trị chân chính của truyền thống. Vì
xã hội, giáo dục và văn hóa đương thời suy vi cao độ, không có khả năng
tạo ra được giá trị gì đáng trân trọng, không cào bằng, nếu người dân
lại so sánh cao thấp giữa văn hóa đương thời với văn hóa thời nguyên
thủy, thời phong kiến thì thêm nguy.
