Quốc hội vừa tuyên bố rằng sẽ lấy ý kiến các đại biểu Quốc hội (ĐBQH) về vấn đề đường sắt cao tốc qua hình thức thăm dò ý kiến. Tuy nhiên, đọc qua 2 câu hỏi sẽ sử dụng trong cuộc thăm dò ý kiến, tôi nghĩ họ phạm phải vài sai lầm cơ bản về nghiên cứu.

Ai cũng biết cách đặt câu hỏi trong các cuộc thăm dò ý kiến rất quan trọng. Người ta có thể đạt được kết quả mong đợi bằng cách đặt câu hỏi thiếu tính khách quan, và dùng các mẹo ngụy biện để đặt chữ vào miệng người trả lời. Người Anh có câu "garbage in, garbage out” – đầu vào là rác thì đầu ra cũng là rác, ý nói nếu các đặt câu hỏi sai lầm thì kết quả cũng sai. Giới xã hội học có hẳn một môn học về "questionnaire design” (thiết kế bộ câu hỏi) mà bất cứ ai làm/học về xã hội học cũng đều biết qua. Trong môn học này, người ta dạy một số nguyên tắc căn bản về cách đặt câu hỏi sao cho khách quan, có độ tin cậy cao, và đảm bảo tính chính xác của thông tin thu thập được. Do đó, quá trình đi đến một câu hỏi đòi hỏi thời gian khá dài, chứ không phải làm một sớm một chiều được.

Chúng ta thử xem Quốc hội đặt những câu hỏi gì. Có hai câu hỏi chính và mỗi câu hỏi có 3 câu trả lời (có điều kiện) như sau:

Bình luận chung:

Đối chiếu với các nguyên tắc căn bản đó, tôi thấy cách đặt câu hỏi của Quốc hội chẳng những tối nghĩa về mặt ngôn ngữ và hành văn, mà còn phạm phải nhiều sai lầm về nguyên tắc đặt câu hỏi. Ở đây chỉ nhân cơ hội bàn vài sai lầm chính mà thôi, để xem như là một buổi thể dục trí óc.

Sai lầm thứ nhất là ngụy biện "bỏ chữ vào miệng người ta” (put words in people’s mouth). Câu hỏi thứ nhất bắt đầu bằng câu văn "Việc Quốc hội quyết định thông qua Nghị quyết về chủ trương đầu tư xây dựng đường sắt cao tốc” là một cách bỏ chữ vào miệng ĐBQH. Bốn chữ "quyết định thông qua” là một cách viết/nói thiếu khách quan. Trong thực tế Quốc hội chưa quyết định nhưng tại sao lại có câu văn đó. Khi viết "Nghị quyết về chủ trương” có lẽ người soạn câu hỏi muốn nhắc nhở đại biểu rằng đây là một chủ trương của Đảng chăng (hàm ý đe dọa), và nếu như thế thì lại phạm lỗi thiếu khách quan khác (tức nhắc bài).

Trong 3 câu trả lời cho câu hỏi số 1, có câu chưa thông qua lần này, "đề nghị Chính phủ tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện dự án để thông qua vào kì họp sau”, cũng là một cách đặt chữ vào miệng người ta. Đây là một cách nói trước sau gì thì cũng thông qua!

Sai lầm thứ hai có liên quan đến nguyên tắc giả định tương lai. Một nguyên tắc về cách đặt câu hỏi trong các kì thăm dò ý kiến là không nên hỏi về tương lai với điều kiện (kiểu như "nếu trong tương lai đường sắt sẽ xây …”). Ấy thế mà câu hỏi thứ hai lại viết "Nếu Quốc hội đồng ý ra Nghị quyết tại kỳ họp về dự án này …”! Điều khôi hài của câu hỏi này là những gợi ý trả lời hoàn toàn chuyển sang một đề tài khác. Chẳng hạn như "tán thành chủ trương xây dựng đường sắt cao tốc nhưng lùi thời gian”.

Sai lầm thứ ba là câu trả lời bỏ ngỏ kiểu "ý kiến khác”. Người ta phải hỏi ý kiến khác là ý kiến gì? Làm sao có thể thống kê hay định lượng cái-gọi-là ý kiến khác?

Nói tóm lại, trong 2 câu hỏi, không có câu nào đi thẳng vào vấn đề cực kì đơn giản mà công chúng đang quan tâm là: "tán thành” hay là "không tán thành” dự án đường sắt cao tốc. Ngược lại, người soạn câu hỏi có vẻ cố tình né tránh vấn đề, làm cho vấn đề thêm phức tạp, bằng cách đặt những câu hỏi chỉ có thể mô tả là quá phiến diện. Thật vậy, không có lựa chọn "không thông qua” trong cả 2 câu hỏi. Đó là một cách soạn câu hỏi chẳng những thể hiện sự thấp kém về mặt kiến thức của người soạn thảo, mà còn thể hiện sự khinh thường người trả lời.

Một nguyên tắc khác trong thăm dò ý kiến là phải thể hiện tính đại diện. Đáng lẽ Quốc hội phải tổ chức lấy ý kiến người dân, bởi vì họ là những người phải gánh cái món nợ quốc gia trong tương lai. Tôi nghĩ sẽ rất thú vị nếu QH chịu khó soạn lại câu hỏi và đem đi hỏi người dân, vì kết quả chắc sẽ rất khác với kết quả thu thập từ các đại biểu Quốc hội.

Nhưng cuộc thăm dò ý kiến này chắc chắn không cho ra kết quả khách quan. Lí do đơn giản vì cuộc thăm dò chỉ thực hiện trong các đại biểu Quốc hội, mà 90% họ là đảng viên. Là đảng viên, họ có xu hướng bỏ phiếu theo chủ trương của đảng (cũng bình thường), và lá phiếu đó có thể không thể hiện ý kiến và nguyện vọng của người dân.

Nói tóm lại, kết quả thăm dò có thể đoán trước được là đa số sẽ ủng hộ dự án đường sắt cao tốc, bởi vì cách đặt câu hỏi quá sai lầm, và cách "lấy mẫu” trong đại biểu quốc hội quá thiếu tính đại diện. Kết quả thăm dò này không phản ảnh ý kiến người dân, và do đó không có giá trị cộng đồng nào cả.

NVT