Lê Thăng Long (Danlambao)
- Chúng ta biết nhiều đến Trần Huỳnh Duy Thức như một doanh nhân, một
nhà kinh tế. Nhưng anh còn là người rất quan tâm đến việc giáo dục dù ở
tư cách của một người cha trong gia đình, một lãnh đạo doanh nghiệp hay
một nhà đấu tranh vì dân chủ và thịnh vượng cho đất nước. Bài viết này
giới thiệu quan điểm của anh về cách để phát triển giáo dục cho đất
nước.
Trong quyển sách Con đường Việt Nam có đề nghị 5 sách lược
lớn là cải cách kinh tế, giáo dục, pháp luật, biển Đông và Tây nguyên.
Trong quyển sách này quan điểm giáo dục không đề cập đến những vấn đề
quá hiển nhiên như triết lý giáo dục, phương pháp dạy học, cách tổ chức
hệ thống giáo dục đào tạo v.v... Thức nói đây là những cốt lõi sống còn
của giáo dục mà không được phép sai hay thử nghiệm liên tục. Phải dựa
vào kinh nghiệm thành công của thế giới và những bậc tiền bối mà Việt
Nam không thiếu như giáo sư Hoàng Tụy, nhà văn Nguyên Ngọc, v.v... Sách
lược giáo dục được quyển sách Con đường Việt Nam tiếp cận từ góc độ kinh
tế.
Trước tiên, Việt Nam cần nhìn ra một cách thức mà qua đó việc đầu tư cho
giáo dục là một phương thức để tăng trưởng kinh tế, không chỉ tạo ra
lợi nhuận mà còn tạo nên nguồn vốn xã hội và giá trị tinh thần to lớn
cho cả dân tộc. Mà thiếu những cái này thì quốc gia không bao giờ phát
triển văn minh được. Tư duy phổ biến của xã hội và những người hoạch
định chính sách vĩ mô dù luôn nói giáo dục là quốc sách nhưng lại xem nó
như một gánh nặng nhưng phải đầu tư vì sự nghiệp lâu dài. Chính lối suy
nghĩ này đã triệt tiêu động lực tự nguyện đầu tư vào giáo dục của toàn
xã hội, làm nó thiếu hụt trầm trọng so với nhu cầu học hành để đổi đời
của hàng chục triệu dân.
Thức rất phê phán các dự án đầu tư công "khủng” như đóng tàu, mua tàu,
sản xuất thép, nhà máy lọc dầu, v.v... Anh bảo rằng thật là thiếu khôn
ngoan khi đầu tư vào những ngành công nghiệp mà năng lực chung của thế
giới toàn cầu hóa đã trở nên dư thừa, thực chất chỉ để khai thác tài
nguyên, lao động ít kỹ năng và chi phí xả thải công nghiệp rất rẻ ra môi
trường của Việt Nam mà thôi. Thức đã nói và viết nhiều về những điều
này từ năm 2007 đến khi bị bắt (05/2009). Lúc đó anh đã cho rằng ngoài
những dự án đầu tư nước ngoài để khai thác lợi thế giá rẻ nói trên, các
dự án đầu tư công vào các lĩnh vực này sẽ sớm bị phá sản. Những phê phán
này của Thức đã được dùng làm bằng chứng để cáo buộc: "phá hoại, đả
kích quyết liệt các chủ trương của Đảng và chính sách kinh tế của Chính
phủ”. Trong tù anh Thức nói đùa với tôi: "ước gì những phê phán của mình
phá hoại được các chính sách kinh tế đó thì Vinashin đã không phải vỡ
nợ. Mấy năm tù cũng đáng so với 80 ngàn tỷ”. Vừa cười vui xong anh lại
trầm tư nói rằng số tiền đó có thể xây cả ngàn trường học vùng nông
thôn, cho cả triệu em được học hành đàng hoàng. Nó không chỉ tạo ra tăng
trưởng kinh tế ngay lập tức mà còn tạo nên hàng triệu con người có kiến
thức, có kỹ năng để đất nước có thể xây dựng những nền công nghiệp dịch
vụ có giá trị gia tăng cao. Nhờ vậy họ được trả lương cao thay vì bị
khai thác như một lực lượng lao động giá rẻ trong một đất nước bị biến
thành vùng trũng công nghiệp của thế giới.
Trần Huỳnh Duy Thức thời còn trẻ (Ảnh do gia đình cung cấp)
Vào khoảng năm 2000 tôi về quê Thức chơi ở Đất đỏ (Bà Rịa - Vũng tàu).
Những người bà con của anh ở đó kể lại rằng có một lần Thức về thăm quê
trong một tâm trạng rất buồn mà họ không rõ lý do gì, vào khoảng
1987-1988. Thức thấy nghĩa trang liệt sĩ được xây lại rất hoành tráng,
tượng đài anh hùng Võ Thị Sáu sừng sững bên cạnh một rạp hát bị đổ sụp
từ tháng 4 năm 1975 vì chiến tranh. Anh đi thăm lại hai ngôi trường từng
học cấp 1 và cấp 2 thì vẫn thấy sập xệ tồi tàn, trong đó có một ngôi
trường mang tên Võ Thị Sáu. Tối đó có một đoàn hát cải lương về diễn tại
chính sân trường cấp 1 nói trên (trường Phước Thạnh). Những dịp như vậy
luôn làm người dân quê háo hức chờ đợi hàng tháng trời và lũ lượt kéo
nhau đến chật kín cả sân trường để được xem hát tuồng. Bất kể tuổi tác,
từ già đến trẻ, cả những đứa bé mới hai, ba tuổi cũng được mẹ bồng trên
tay, tay kia dắt theo những đứa con khác cũng chỉ mới năm, sáu tuổi.
Thức cũng đến nhưng không còn vé và nhìn thấy hàng ngàn ánh mắt hạnh
phúc của những người may mắn bước qua được cổng soát vé. Họ đi từ rất
sớm. Rất nhiều người phải thức dậy từ giữa khuya để làm trước những việc
cần trong ngày để chiều có thể đi xem hát tuồng từ sớm. Sân khấu bắt
đầu diễn thì Thức quay về ngủ lại nhà một người anh họ nằm trên mặt
đường lộ cách sân trường Phước Thạnh vài trăm mét. Những người trong nhà
anh họ, cũng như bao gia đình có nhà gần sân khấu, tối đó đều tắt TV để
lắng nghe câu hát cải lương vọng đến từ xa. Nhưng diễn chưa được 30
phút thì một cơn mưa lớn kinh khủng đổ ập xuống bất ngờ. Gần cả ngàn
người ùa chạy và la lớn át cả tiếng mưa. Thức trong nhà nghe những tiếng
chân chạy, những tiếng gọi nhau í ới. Không chỉ mưa mà những cơn giông
lớn cũng đang kéo về nên nhà người anh họ phải đóng chặt cửa. Nhưng Thức
vẫn đề nghị mở cửa để Thức ra ngoài. Nhưng cửa mở chưa kịp đi đâu thì
cả nhà đã thấy một chị khoảng 25 tuổi đang bồng đứa bé khoảng 2 tuổi
trên tay lạnh cóng. Hai đứa con nhỏ khác đứng dưới chân run rẩy lập cập.
Chị ấy ôm đứa bé, xoay lưng mình để chắn những cơn giông lớn không thổi
té tát vào nó. Nhưng nó vẫn tím tái và chị bắt đầu khóc lớn gọi tên
con. Thức lao ra xốc bế chị vào nhà và hét gọi mọi người trong nhà nhóm
hết các bếp lửa lên để sơ cứu đứa trẻ. Thức cũng không quên kêu mấy đứa
cháu bước ra đường thét lớn: "ai có con nít bị lạnh thì đưa vào đây”.
Rồi cả nhà cùng nhau xoa dầu, cạo gió, sưởi ấm và lấy hết mền trong nhà
quấn cho mấy đứa trẻ. Cơn mưa kéo dài cả hai tiếng nữa mới ngưng tạnh.
Nhưng thời gian đó đủ để những đứa trẻ và những người mẹ của chúng hồi
phục có thể đi về nhà. Đêm ấy Thức không ngủ.
Sáng sớm hôm sau Thức đến gặp một người dượng là một quan chức khá to ở
thành phố HCM đã về hưu sống ở quê anh. Không còn giữ chức vụ gì nhưng
ông là người có ảnh hưởng lớn đối với chính quyền địa phương vì đã từng
là bí thư khu ủy tại vùng quê này thời chống Pháp. Thức bức xúc kể cho
ông về câu chuyện đêm qua và gay gắt phản đối việc vì sao không xây lại
rạp hát để người dân phải chịu cảnh thương khốn như vậy, mà lại lấy tiền
xây nghĩa trang, tượng đài. Rồi Thức gần như bùng nổ khi nói về những
ngôi trường ngày càng mục nát, còn tệ hơn 10 năm trước lúc anh còn học ở
đó. Người dượng này là một người cộng sản bảo thủ, có phần giáo điều
nhưng rất tốt bụng. Không những có uy tín ở địa phương mà ông còn có vai
vế trong dòng họ nên chẳng mấy ai dám nói với ông bằng những thái độ
như vậy. Ông la Thức là uống nước không nhớ nguồn, dù ông cũng thật tình
thương cảm cho tình cảnh người dân như vậy. Nhưng ông bảo rằng phải lo
đền đáp công ơn của những người đã hy sinh để có được hôm nay trước, còn
nghèo thiếu quá nên không thể làm một lúc hết cả trường học và nhà hát
được. Thức hỏi: "Những người đã nằm xuống họ sẽ mãn nguyện khi phải
chứng kiến những người thân của mình phải sống và học như vậy? Đó là
điều họ hy sinh để đổi lấy sao? Đây là một sai lầm ấu trĩ chỉ vì dượng
và chính quyền muốn chứng tỏ mình là những người uống nước nhớ nguồn.”
Anh ra về trong khi người dượng nóng bừng mặt và không chịu thừa nhận đó
là sai lầm. Tuy vậy không lâu sau đó ông đã âm thầm làm việc với chính
quyền địa phương để dừng những công trình nghĩa trang, tượng đài định
xây dựng ở các xã khác để sửa lại trường Trung học Võ Thị Sáu. Rồi một
vài năm sau đó rạp hát Đất Đỏ cũng được xây lại sau khi bị bỏ hoang phế
cả 15 năm.
Nhưng ngay cả đến bây giờ, khoảng 25 năm đã trôi qua từ câu chuyện trên
của Thức mà cái tư duy ấu trĩ ấy vẫn tồn tại phổ biến với mức độ còn
nặng hơn. Nhà bảo tàng hàng chục ngàn tỷ, tượng đài, nhà lưu niệm mọc
lên như nấm tràn lan khắp mọi địa phương bất chấp trường học, bệnh viện
thiếu trầm trọng, bất chấp cả tính mạng những đứa trẻ ham học phải băng
ruộng, lội suối hàng chục cây số mỗi ngày, phải đu dây qua sông và nhiều
đứa đã phải bỏ mình trên những chiếc xuồng là phương tiện duy nhất để
đến được trường tìm con chữ. Chưa kể những sai lầm về chiến lược đầu tư
kinh tế đã thiêu rụi hàng trăm ngàn tỷ đồng, không những đẩy đất nước
vào khủng hoảng kinh tế mà còn nhấn chìm luôn cơ hội học hành để đổi đời
của cả triệu trẻ em nghèo khó. Những thảm họa đó bây giờ mọi người đã
nhìn thấy nhưng chúng đã khiến cho Trần Huỳnh Duy Thức trăn trở từ hàng
chục năm trước. Và anh đã ra sức làm tất cả những gì mình có thể, những
mong đất nước đừng bị rơi vào đó. Nhưng, như chính anh đã nhận ra và
cảnh báo, thời cuộc bây giờ không chỉ có người bảo thủ như ông dượng của
anh mà đã tồn tại lan tràn những kẻ cơ hội, tham nhũng đang lợi dụng
vào sự ấu trĩ giáo điều của bảo thủ mà trục lợi. Do vậy những kẻ đó mới
biến những lời cảnh báo nặng lòng vì dân tộc thành những nguy cơ "diễn
biến hòa bình”, thành "thế lực thù địch” để khéo léo khống chế luôn cả
những người bảo thủ. Và để chứng minh những nguy cơ và thế lực đó là ”có
thật”, những kẻ cơ hội tham nhũng đã biến những người đã nhìn ra và dám
vạch trần những âm mưu của chúng thành những tội phạm "kinh khủng” đe
dọa an ninh quốc gia, những vụ án thế kỷ. Bằng cách như vậy họ dồn những
lãnh đạo cấp tiến phải co cụm lại để mặc sức tung hoành. Để giờ đây đất
nước phải lãnh những hậu quả chưa biết đến bao giờ mới khắc phục nổi.
Sai lầm của một sách lược kinh tế có thể mất 10 năm để giải quyết. Nhưng
sai lầm về sách lược giáo dục sẽ đánh mất một thế hệ, đưa quốc gia đến
một tương lai tăm tối. Vì vậy mà Thức đã không tiếc sức ngày đêm để
nghiên cứu, phân tích chi tiết mối liên hệ giữa đầu tư giáo dục và tăng
trưởng kinh tế để tìm ra những quy luật thực chứng làm nền tảng khoa học
cho việc hoạch định sách lược đầu tư vào giáo dục như một ngành kinh tế
chiến lược. Công trình nghiên cứu này lấy dữ liệu từ hơn 10 quốc gia
bao gồm ở Đông Á, Tây Âu, Bắc Âu, Mỹ và đòi hỏi những chuyên gia đắt
tiền. Chi phí có thể đến hàng trăm ngàn USD. Nhưng Thức đã thuyết phục
bạn bè mình ở các nước về mục tiêu phi lợi nhuận của mình để họ trợ giúp
miễn phí. Có người trong số này hỏi anh sao không lập nên một tổ chức
phi lợi nhuận để tìm kiếm tài trợ cho công trình nghiên cứu ý nghĩa đó,
mà cho Việt Nam nữa thì rất dễ gây quỹ vào thời điểm đó. Thức nói rằng
xin được cái giấy phép ấy ở Việt Nam xong thì nền kinh tế chắc đã suy
sụp hết rồi. Cuối cùng thì hầu hết bạn bè cũng đồng ý giúp Thức mà không
lấy tiền. Nhưng anh vẫn phải bỏ ra hàng chục ngàn USD tiền túi của mình
để hoàn thành được việc đó. Từ cuối năm 2007, khi mà kinh tế Mỹ chưa bị
khủng hoảng tài chính, Thức đã làm nhiều người ngạc nhiên khi nghe anh
phân tích rằng nền kinh tế Mỹ sẽ gặp khó khăn lớn và sẽ mất ít nhất 10
năm để hồi phục. Nhưng nếu Mỹ không nhìn ra vấn đề căn bản để điều chỉnh
sai lầm từ chính sách đầu tư vào giáo dục của họ thì thời gian để hồi
phục sẽ còn lâu hơn nữa, có khi còn sụm luôn nếu không hành động ngay và
hiệu quả. Nền giáo dục Mỹ đã trở thành chuẩn mực ước mơ mà nói như thế
thì đúng là gây sốc. Đến cuối 2008 khi khủng hoảng tài chính đã lan rộng
ở Mỹ dẫn đến suy thoái kinh tế, cũng là lúc chúng tôi (anh Thức, anh
Định và tôi) đang tập trung viết quyển sách Con đường Việt Nam. Anh Thức
đã trình bày cho tôi rất mạch lạc về sách lược giáo dục từ đích nhắm
chiến lược là "Đầu tư cho hạ tầng giáo dục”. Anh nói phải xem cái này là
tối quan trọng như là hạ tầng giao thông vậy. Rồi Thức đưa ra những số
liệu quốc tế để cho thấy sẽ thừa và thiếu những loại nguồn nhân lực theo
từng loại kỹ năng, chuyên môn nào. Từ đó chỉ ra Việt Nam cần đầu tư hạ
tầng giáo dục như thế nào để chiếm lợi thế nhân lực ở các lĩnh vực nào,
cần tránh chạy theo những cái gì. Thức phân tích số liệu của Mỹ để chỉ
ra sai lầm của nước này ở chỗ đã để cho thị trường tự điều tiết trong
việc đầu tư vào giáo dục. Điều này đã khiến cho nguồn nhân lực của Mỹ
phát triển rất nhanh vào các lĩnh vực kinh tế tri thức, tạo ra những
thành công vượt bậc ở ngành này nhưng cũng tạo ra một lỗ hổng về đầu tư
vào đào tạo nghề cho những lĩnh vực kinh tế bị dịch chuyển.
Lúc đó Thức đã nói rằng Mỹ đang và sẽ thiếu hụt lớn các chuyên viên quản
lý dây chuyền sản xuất, mà thiếu một chuyên viên loại này sẽ làm nước
Mỹ mất đi việc làm của khoảng 100 công nhân trên các dây chuyền sản xuất
cho dù họ rất lành nghề và có hiệu suất cao. Vì không tìm được các
chuyên viên này nên xu hướng dịch chuyển nhà máy lắp ráp ra khỏi nước Mỹ
ngày càng mạnh theo sự mở rộng của môi trường toàn cầu hóa. Nhưng chính
phủ của đảng Cộng hòa vốn luôn coi trọng khả năng điều tiết tất cả của
thị trường nên không quan tâm có những chính sách cần thiết. Do vậy,
Thức nói nếu Obama không thắng cử thì nước Mỹ sẽ chìm ngập trong khó
khăn. Nhưng Thức tiếp: "Obama sẽ thắng vì nước Mỹ có nền tảng dân chủ để
tự điều tiết các vấn đề chính trị”.
Bây giờ nhìn lại thì những gì đã diễn ra ở Mỹ chẳng khác những gì Thức
đã nói hồi 4 năm trước. Lúc đó anh Thức nói tiếp với tôi rằng: các nước
Bắc Âu đã có chính sách điều tiết rất tốt từ nhà nước. Họ hiểu rõ đâu là
chỗ bàn tay vô hình của thị trường sẽ vận hành rất tốt, đâu là nơi cần
bàn tay hữu hình của nhà nước. Do vậy dù vẫn tạo ra được những doanh
nghiệp điển hình về kinh tế tri thức như Nokia nhưng các lĩnh vực khác
của họ vẫn duy trì được sự ổn định vì không mất việc làm. Chính phủ của
họ đã nhìn trước được nên đã dùng chính sách để bổ khuyết rất hiệu quả
cho việc đầu tư vào giáo dục và đào tạo. Trong khi đó Việt Nam cũng nhân
danh điều tiết cần thiết của nhà nước nhưng lại nhúng tay chi chít vào
hầu hết các yếu tố kinh tế vi mô nên làm cho thị trường bị tê liệt và
méo mó. Chưa kể cách dùng các tập đoàn kinh tế nhà nước để điều tiết vĩ
mô là một phương pháp phản tác dụng. Chúng hút sạch các nguồn lực đầu tư
quốc gia làm cho cả nền kinh tế phụ thuộc lớn vào nguồn vốn nước ngoài
và làm thiếu hụt những việc cần đầu tư chiến lược như giáo dục. Chính
phủ Việt Nam không những không có chính sách bổ khuyết mà nhiều lúc còn
làm cho sự thiếu hụt đó càng nghiêm trọng hơn. Trong phần sách lược cải
cách kinh tế của quyển sách Con đường Việt Nam anh Thức còn có cả một
công trình nghiên cứu để định ra những nguyên lý khoa học giúp xác định
những gì nhà nước cần điều tiết, những gì phải để thị trường tự điều
tiết. Căn bản là: hàng hóa và dịch vụ nào mà người dùng không thể nhận
biết được hiệu quả và hậu quả của chúng trong dài hạn thì nhà nước phải
có tầm nhìn xa để điều tiết chúng. Nhưng phương pháp điều tiết phải là
tác động vào các yếu tố chiến lược để chúng vận hành theo các quy luật
của thị trường nhằm tạo ra kết quả mong muốn, chứ không phải can thiệp
để cản trở sự vận hành theo quy luật đó. Áp dụng nguyên lý này Thức chỉ
ra hàng loạt những sai lầm, từ những thiếu sót trong việc quản lý an
toàn thực phẩm đến sự nguy hại trong các chiến lược phát triển kinh tế
xã hội ngắn hạn lẫn dài hạn của quốc gia. Các chiến lược này đã thúc đẩy
những động lực của xã hội dồn nguồn lực đầu tư vào các ngành kinh tế
bong bóng như chứng khoán, bất động sản và những ngành công nghiệp nhằm
khai thác sức lao động, tài nguyên và xả thải giá rẻ, thay vì hút đầu tư
vào giáo dục, y tế. Nói cách khác nhà nước đã không thực hiện được vai
trò điều tiết có tầm nhìn mà còn làm cho những thói quen ăn xổi ở thì
trầm trọng hơn.
Quản trị chiến lược là một sở trường đặc biệt của Thức. Anh luôn cố gắng
phải nhìn ra được quy luật vận hành của sự việc mình cần giải quyết để
xác định những đích nhắm chiến lược cần tập trung với nguồn lực tối
thiểu, từ đó sẽ tạo ra được những kết quả tối đa nhờ sự vận hành và lan
tỏa theo quy luật đó. Áp dụng phương pháp này cho sách lược giáo dục.
Thức đưa ra được một chiến lược đầu tư hạ tầng giáo dục mà không đòi
hỏi phải tăng thêm tỷ trọng ngân sách cho giáo dục nhưng sẽ đầu tư tập
trung vào một số trọng tâm chiến lược, đồng thời khai thông những rào
cản và tạo xúc tác bằng những chính sách khuyến khích để tạo nên một môi
trường thuận lợi cho các quy luật vận hành. Nhờ vậy các trọng tâm chiến
lược đó sẽ tạo ra sự đột phá và lan tỏa mạnh mẽ, thu hút nhân lực, tài
lực trong và ngoài nước đầu tư vào giáo dục. Với sự trợ giúp của những
người ủng hộ Thức đã chỉ ra chi tiết các trọng tâm chiến lược này cùng
với những tính toán cụ thể về những chỉ số kinh tế. Qua đó cho thấy tăng
trưởng trong ngắn hạn không kém đi là bao nhưng sẽ tạo nên những sự bứt
phá mạnh trong trung hạn và dài hạn, trái ngược với các chiến lược hiện
tại tập trung vào các ngành kinh tế bong bóng và công nghiệp bẩn giá
rẻ. Sách lược này cũng nhấn mạnh cần chú trọng đầu tư hạ tầng giáo dục,
hạ tầng giao thông và hạ tầng nông nghiệp cho các vùng nông thôn thì mới
tạo ra được sự phát triển ổn định và bền vững.
Thật tiếc là những kế hoạch đầy tâm huyết như vậy của Thức và những
người bạn đã không còn vì chúng bị cáo buộc là "một kế hoạch tổng thể
hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân” nên phải tịch thu các máy
tính xách tay chứa các kế hoạch đó và đem bán sung công. Nếu còn thì
quyển sách này sẽ giới thiệu chúng đầy đủ để độc giả có thể cảm nhận rõ
hơn về tầm nhìn và tài năng cũng như lòng yêu nước của Trần Huỳnh Duy
Thức thông qua những trăn trở nặng lòng của anh về sự nghiệp giáo dục
của đất nước.