Các dự án bauxite gặp nhiều khó khăn - 19 May 2010

Nhà văn Nguyên Ngọc đã nhiều năm gắn bó với Tây Nguyên

Hai dự án thí điểm khai thác quặng bauxite và chế biến alumina đã được khởi công tại Tân Rai và Nhân Cơ tuy trong dư luận vẫn còn nhiều ý kiến trái chiều về hiệu quả của các công trình này.

Cuối tháng Tư mới đây, Phó Thủ tướng Việt Nam Hoàng Trung Hải cùng đoàn công tác đã tới thị sát hai dự án này. Cùng đợt với đoàn của ông phó thủ tướng, một đoàn khác của một số trí thức trong nước cũng tới thăm công trường xây dựng nhà máy alumin Tân Rai.

Nhà văn Nguyên Ngọc, một người nhiều năm gắn bó và am hiểu Tây Nguyên, có mặt trong chuyến đi. Ông kể cho BBC nghe những điều 'tai nghe mắt thấy':

Nhà văn Nguyên Ngọc: Chuyến đi của chúng tôi kéo dài khoảng một tuần, từ Hà Nội bay vào TP Hồ Chí Minh, từ đó đi Kê Gà ở Bình Thuận, là nơi người ta dự kiến xây cảng nước sâu để sau này xuất khẩu bauxite thì đưa xuống đó. Từ Kê Gà, chúng tôi đi ngược lên Tân Rai, để xem con đường đó như thế nào.

Trong thời gian đó, trước chúng tôi hai ngày, có một đoàn công tác của Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải cũng vào thăm các dự án bauxite. Nhưng họ đi Nhân Cơ, Tân Rai rồi mới xuống Kê Gà, tức là từ trên đi xuống.

BBC: Vậy là ông đã có mặt cả ở nơi khai thác, sản xuất, lẫn con đường vận chuyển. Thưa, xin ông cho biết hiện giờ việc thi công nhà máy alumina Tân Rai như thế nào?

Nhà văn Nguyên Ngọc: Ở Tân Rai, chúng tôi có gặp gỡ tiếp xúc với các anh em TKV (Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam) đang xây dựng nhà máy ở đấy. Chúng tôi không vào trong nhà máy, nhưng được đọc báo cáo của các anh ở đó, thấy nói đã thực hiện được 70%-80% công trình rồi. Nhà máy cũng đã thấy có ống khói.

Họ đang làm một cái hồ để chứa nước phục vụ nhà máy, rửa quặng vv.. nhưng có một điều chúng tôi hơi ngạc nhiên là đáng ra phải có một xưởng rửa quặng, xử lý quặng trước khi đưa vào nhà máy alumina, thì cơ sở này chưa có. Rồi một cái nữa, là hồ chứa bùn đỏ gồm tám ngăn, rất quan trọng. Chúng tôi có ra thăm quan thì chưa thấy gì, mới chỉ thấy một khu vực hơi trũng xuống, được nói sẽ là hồ chứa bùn đỏ, nhưng hiện chưa có gì.

Vậy mà họ đặt mục tiêu là tháng 11 cuối năm nay sẽ có những mẻ alumina đầu tiên.

Nói chung, chúng tôi rất ngạc nhiên và cho là mục tiêu này khó có thể thực hiện được.

BBC: Thưa ông, công trình Nhân Cơ mới chính thức khởi công vài tháng nay (từ tháng 2/2010), nhưng công trình Tân Rai thì đã thực hiện từ khá lâu rồi (từ tháng 7/2008). Vậy nhưng thông tin công bố cho người dân, thí dụ như trên báo chí, về các dự án này cũng không có nhiều. Theo ông, đây có phải là một vấn đề không ạ?

Nhà văn Nguyên Ngọc: Người ta cứ lặng lẽ làm thôi và nếu làm được thì theo tôi cũng không có vấn đề gì cả. Thế nhưng như tôi đã nói, nhà máy alumina thì còn tàm tạm, nhưng trước và sau nó thì chưa có gì, cho nên mục tiêu cuối năm là rất khó.

Chúng tôi không đi Nhân Cơ, vì có thông tin nói chắc chắn là ở Nhân Cơ chưa làm gì hết. Năm ngoái chúng tôi đến thì họ đã san mặt bằng, tới nay được biết cũng chưa có thay đổi gì.

Phải hoãn ngày thực hiện khởi công dự án Nhân Cơ tới tháng 10, tức tám tháng sau khi Thủ tướng đã ra lệnh khởi công chính thức. Các anh em TKV nói nguyên nhân chính là do đàm phán với phía Trung Quốc chưa xong, bên kia có đưa ra một số điều kiện mới.

Vì vậy Nhân Cơ còn nằm im.

BBC: Khi tới Tân Rai, ông có chứng kiến hoạt động của công nhân nước ngoài không ạ?

Nhà văn Nguyên Ngọc: Chúng tôi có gặp một số lãnh đạo huyện Bảo Lâm, là địa phương có dự án Tân Rai. Các anh ấy cho biết là trước đây mấy tháng, công nhân Trung Quốc có ra ngoài, gây một số phiền nhiễu cho cộng đồng dân cư. Nay họ đã thống nhất với nhà máy là không cho số công nhân ấy ra khỏi địa bàn nhà máy nữa.

Vì thế chúng tôi không thấy người Trung Quốc nào cả.

Dự án bế tắc?

BBC: Chúng tôi có được đọc trên mạng internet một bức thư của một thành viên khác ở trong đoàn vừa đi thăm Tân Rai, ông Nguyễn Trung. Trong thư, ông Trung đánh giá hai dự án bauxite hiện nay đang "bế tắc". Không hiểu ông có đồng ý với nhận định đó không ạ?

Nhà văn Nguyên Ngọc: Cái khó khăn lớn nhất mà chúng tôi thấy rõ, là không có đường vận chuyển. Đi từ Kê Gà lên Tân Rai theo đường 28 thì thấy rằng con đường này hết sức dốc đứng và quanh co. Có đèo kéo dài tới 20 cây số, mà toàn là cua tay áo.

Tôi biết rõ địa hình Tây Nguyên: hai đầu rất cao, ở giữa lại tương đối bằng phẳng. Vì vậy từ Bảo Lộc, Đăk Nông ở cực Nam xuống dưới biển, con đường rất dốc.

Khai thác bauxite có thể ảnh hưởng nguồn nước

Đường 28 không thể dùng để vận chuyển alumin được vì chở alumin phải sử dụng xe đặc chủng, kéo container nặng tới 40 tấn. Đường 28 thì quá nhỏ, quá dốc, rất nguy hiểm.

Ngoài đường 28, phía Nam đi xuống Kê Gà còn đường 55 nữa. Nhưng đường này ngắn hơn đường 28 và còn hiểm trở hơn nữa. Do vậy việc vận chuyển bằng đường bộ sẽ hết sức khó khăn, mà làm đường xe lửa thì cũng rất tốn kém.

Tôi được biết Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải có đưa ra ý kiến rằng có thể sử dụng đường 14, là đường từ Ban Mê Thuột đi xuống Bình Phước, Bình Dương rồi xuống cảng Gò Dầu (Bà Rịa).

Để tới đường 14, thì phải đi ngược lên một đoạn. Mà đường 14 hiện nay cũng chỉ là đường nhỏ, muốn sử dụng thì phải nâng cấp, mà lại chưa có ngân sách để nâng cấp con đường này.

Tóm lại, tôi nghĩ ý của anh Nguyễn Trung khi dùng từ "bế tắc" là để chỉ các vấn đề về vận tải. Vấn đề về nhà máy này khác thì cũng giải quyết được thôi, nhưng xong rồi thì chở đi đâu?

Chẳng lẽ sản xuất xong alumina lại đào đất chôn lại vì không có đường đi đâu cả?

Mà nãy giờ chúng ta mới chỉ đề cập các vấn đề kỹ thuật chứ chưa nói tới khía cạnh kinh tế. Vận chuyển khó khăn như thế thì giá thành sẽ đội lên rất cao.

Hơn nữa, chúng ta sẽ chỉ xuất khẩu nguyên liệu sơ chế chứ chưa phải sản phẩm tinh chế. Giá alumina chỉ bằng 12% giá nhôm. Mà bán bauxite thì ngoài Trung Quốc ra thì chẳng có ai mua cả. Như vậy chắc chắn là lỗ.

BBC: Thưa bản thân ông đã đưa ra nhiều cảnh báo về ảnh hưởng của các dự án khai thác bauxite với môi trường và không gian văn hóa của Tây Nguyên. Sau chuyến đi vừa rồi, ông có thấy quan ngại của mình được giải tỏa phần nào hay không ạ?

Nhà văn Nguyên Ngọc: Chúng tôi có đến một xóm nhỏ có khoảng hai chục nhà ở của người K'Hor. Đây là khu tái định cư mà TKV xây cho người địa phương ở đó, nhưng nhìn nó thì không thể nào nghĩ đây là làng của người dân tộc được. Mỗi gia đình một cái nhà ống, trên lợp tôn.

Tôi gặp một bà cụ ở ngay nhà đầu, thấy bà ấy than là không thể nuôi được lợn gà, đi làm rẫy thì quá xa, nên chỉ còn cách là đi làm thuê cho người Kinh ở gần đây thôi. Con cái họ thì nghèo khổ, không có điều kiện học hành.

Bà con dân tộc không thể sống trong điều kiện như vậy được. Một thời gian nữa thì chẳng còn dân tộc, cũng chẳng còn văn hóa.

Trong quá trình chúng ta đã làm nhiều cái sai lớn. Có thể nói là mình đã phá nát Tây Nguyên rồi.

Rừng tự nhiên ở Tây Nguyên đã bị phá hết trong mấy chục năm nay. Một trong những chức năng của rừng là giữ nước, khi mưa nó không đổ ào xuống hạ nguồn mà chảy từ từ xuống đồng bằng, thiên nhiên đã tạo ra rừng tuyệt vời như vậy.

Từ kỹ thuật tới kinh tế, môi trường, xã hội... nhiều vấn đề vô cùng. Nếu nhận định là "bế tắc" thì tôi cho "bế tắc" là tốt, vì chúng ta hãy dừng lại đi.

Nhà văn Nguyên Ngọc

Vấn đề lớn nhất ở Tây Nguyên hiện nay sau vấn đề rừng là vấn đề nước. Làm bauxite, phá nát bề mặt, sẽ ảnh hưởng tới nguồn nước Tây Nguyên.

Tôi khuyến cáo dừng hết mọi hoạt động khai phá ở Tây Nguyên và ra sức trồng rừng trở lại trong 100 năm. Có người nói tôi cực đoan nhưng nếu không làm như vậy thì tan tành hết.

BBC: Những lời kiến nghị giới trí thức đã đưa ra khá nhiều nhưng như ông nói, người ta vẫn cứ "lặng lẽ làm". Vậy những quan sát và ý kiến lần này, ông sẽ gửi tới những người có trách nhiệm như thế nào và liệu họ có lắng nghe hay không?

Nhà văn Nguyên Ngọc: Chúng tôi phản ánh ý kiến qua Liên hiệp các hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam, nơi đã lên tiếng đầu tiên trong việc phản biện bauxite.

Những điều chúng tôi kiến nghị cách đây gần hai năm, thì bây giờ đã xảy ra.

Trong đoàn công tác vừa rồi của ông Hoàng Trung Hải, có ông Dương Văn Hòa, Phó Tổng Giám đốc TKV. Ông Hòa có nói rằng từ nay tới 2020 sẽ không làm thêm một công trình bauxite nào khác nữa ngoài hai công trình Nhân Cơ và Tân Rai. Tức là TKV cũng đã thấy quá nhiều khó khăn.

Sau khi chúng tôi có ý kiến phản biện, chính phủ đã quyết định là chỉ làm thí điểm hai dự án. Hiện đang làm Tân Rai (Lâm Đồng), còn Nhân Cơ (Đắk Nông), theo tôi nếu mà phân tích tốt hơn nữa thì có thể không làm.

Từ kỹ thuật tới kinh tế, môi trường, xã hội... nhiều vấn đề vô cùng. Nếu anh Nguyễn Trung nhận định là "bế tắc" thì tôi cho "bế tắc" là tốt, vì chúng ta hãy dừng lại đi.

Dân Chủ Cho Việt Nam

Dự án bế tắc?