Tổ chức theo dõi nhân quyền (Human Rights Watch -HRW) hôm thứ Tư ngày 7/9 đã đưa ra một bản phúc trình về tình trạng các tù nhân đang bị giam giữ trong các trại cai nghiện của Việt Nam và nói họ "bị tra tấn và cưỡng bức lao động".

Bản báo cáo dài 121 trang có tiêu đề "Mạng lưới trại cải tạo: lao động cưỡng bức và các dạng bạo hành khác ở các trại cai nghiện ở miền Nam Việt Nam".

Bản báo cáo thuật lại câu chuyện của những người đang bị giam giữ tại 14 trung tâm cai nghiện nằm dưới sự quản lý của chính quyền TP Hồ Chí Minh.

Theo đó, họ bị giam giữ trong nhiều năm mà không được hưởng các quá trình pháp lý thích đáng. Họ bị cưỡng bức lao động mà không hề được trả công hoặc chỉ được trả rất ít ỏi, thậm chí còn bị tra tấn và hành hạ thân thể.

HRW cho rằng các trung tâm cai nghiện ma túy do Nhà nước quản lý, vốn có nhiệm vụ ‘điều trị’ và ‘cải tạo’ những người nghiện ma túy, trên thực tế chẳng khác gì các trại cưỡng bức lao động nơi các trại viên phải làm việc sáu ngày một tuần với các công việc như chế biến hạt điều, may quần áo hay sản xuất các mặt hàng khác .

Nếu họ từ chối làm việc hay vi phạm nội quy trung tâm thì họ sẽ bị trừng phạt mà trong một số trường hợp điều đó đồng nghĩa với tra tấn.

Lưu Quỳnh, một cựu tù nhân bị bắt khi tìm cách bỏ trốn khỏi một trong số các trung tâm này mô tả:

"Đầu tiên họ đập hai chân của tôi để tôi không thể trốn nữa... [Sau đó] họ dí dui cui điện vào tôi để cho điện giật và nhốt tôi vào phòng nhục hình suốt một tháng trời.”

"Hàng chục ngàn người, trong đó có đàn ông, đàn bà và trẻ con bị giam cầm ở các trung tâm lao động cưỡng bức kiểu này do Nhà nước điều hành ở Việt Nam,” Joe Amon, giám đốc y tế và nhân quyền của HRW nói trong thông cáo báo chí của HRW.

"Đây không phải là cách điều trị cai nghiện. Những trung tâm này nên bị đóng cửa, và những người này cần được trả tự do,” ông nói.

Bị nhiễm HIV

Các nhà tài trợ quốc tế đã từng hỗ trợ các trung tâm cai nghiện này cũng như hỗ trợ Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, cơ quan quản lý chúng, có thể đem đến tác dụng ngược là khuyến khích chính quyền tiếp tục bắt giữ những người nghiện ma tuý nhiễm HIV, HRW nhận định.

Theo luật pháp Việt Nam hiện hành thì những người nghiện ma tuý nhiễm HIV có quyền được thả tự do nếu các trung tâm cai nghiện không có các biện pháp chăm sóc y tế đúng mức, HRW lưu ý.

Hệ thống các trại cai nghiện này bắt nguồn từ loại hình "trại cải tạo bằng lao động" cho các đối tượng nghiện ma túy và gái mại dâm được thành lập sau khi miền bắc Việt Nam thống nhất đất nước vào năm 1975, HRW cho biết.

Vào giữa những năm 1990 khi chính phủ Việt Nam mở chiến dịch bài trừ các tệ nạn xã hội trong đó có nghiện ma túy, các trung tâm này một lần nữa đã sống lại với sự ủng hộ của chính phủ. Khi nền kinh tế đất nước đang hiện đại hóa, hệ thống các trung tâm này cũng được mở rộng.

Năm 2000, chỉ có 56 trung tâm kiểu này trong cả nước, nhưng đến đầu năm 2011, con số này là 123.

Những người bị giam trong các trung tâm này thuộc các dạng: bị công an bắt giữ và đưa vào; bị gia đình 'tự nguyện' gửi vào. Trong một số trường hợp, một số người nghiện ma túy tình nguyện vào trại vì tin rằng các trung tâm này sẽ giúp họ cai nghiện hiệu quả.

Trong phúc trình của mình HRW dùng chữ 'inmate' để gọi những trại viên mà trong tiếng Anh cũng được dùng để gọi tù nhân.

Một người trong số từng bị giữ như vậy nói với HRW rằng họ bị đưa vào các trung tâm này mà không qua bất cứ quá trình pháp lý chính thức hay phiên tòa xét xử nào, và họ cũng không được gặp luật sư hay thẩm phán.

Họ cũng cho biết họ không hề biết bất kỳ biện pháp nào để yêu cầu xem xét lại hay hay phản đối quyết định giam giữ họ. Những người tình nguyện vào trại cho hay họ không được tự do rời khỏi trung tâm và thời gian giam giữ họ bị kéo dài do quyết định của ban quản lý trại hoặc do có thay đổi trong chính sách của chính phủ.

Những người bị giam cầm ở đây đã mô tả hình thức làm việc như đầy tớ trong khoảng thời gian dài chế biến hạt điều, làm trang trại, may quần áo, túi xách, đi xây dựng, và sản xuất các sản phẩm làm từ gỗ, nhựa, mây, tre.

Những người bị giữ phải làm việc không lương.

Trong các trường hợp khác, họ được trả theo một phần rất nhỏ trong lương tối thiểu, và ban quản lý trung tâm đã trừ chi phí ăn ở hay còn gọi là ‘phí quản lý’ từ số tiền công này.

Đến khi mãn hạn, một số trại viên nói, gia đình họ phải trả cho các trung tâm này các khoản nợ mà các nhân viên trung tâm tự bịa ra chuyện họ thiếu nợ.

Kể từ năm 1994, các nhà tài trợ quốc tế đã cùng phối hợp với các trung tâm này trong việc "xây dựng năng lực,” trong đó bao gồm cả việc huấn luyện các hình thức điều trị cai nghiện cho các nhân viên ở đây và hỗ trợ về các can thiệp cho người nhiễm HIV.

Hiện vẫn không rõ nguyên nhân về sự lây truyền HIV trong các tù nhân này, tuy nhiên báo cáo về con số này trong khoảng từ 15 đến 60 phần trăm.

Một số những người từng bị giam giữ ở đây đã cung cấp danh tính của các công ty bị cáo buộc vì có những sản phẩm sản xuất tại các trung tâm này. Tuy nhiên, do không có đủ tính minh bạch hay không thể tiếp cận một cách công khai danh sách các công ty mà có các hợp đồng với những trung tâm giam giữ kiểu này do chính phủ điều hành đã khiến cho việc thu thập các chứng cứ liên quan gặp khó khăn.

Thông thường, những nạn nhân này không được biết đến thương hiệu hoặc công ty sở hữu các sản phẩm khi họ đang làm việc.

HRW cho biết tổ chức này đang tiến hành điều tra những công ty có thể đã ký hợp đồng với các trung tâm này.

Họ bị cưỡng bức làm việc trong quá trình sản xuất những hàng hóa trong đó có công ty hạt điều Sơn Long JSC, và công ty trách nhiệm hữu hạn sản xuất Trần Bội chuyên sản xuất các mặt hàng làm từ nhựa.

Tổ chức theo dõi nhân quyền HRW đã nhiều lần cử nhân viên tìm cách tiếp xúc với cả hai công ty nói trên nhưng không nhận được phản hồi.

Truyền thông trong nước đưa tin trong nhiều năm qua, xác định việc hai công ty Sơn Long và Trần Bội khi những tù nhân của trung tâm đang sản xuất các sản phẩm của các công ty này.

Vào năm 2011, giám đốc của một trung tâm cai nghiện nói với một phóng viên nước ngoài về việc công ty Sơn Long JSC điều hành quá trình chế biến hạt điều ở trung tâm của ông ta.

BBC chưa liên lạc được với hai công ty này để kiểm chứng các báo buộc nói trên.

Nhìn chung, HRW qua l̀ời ông Amon khuyên Việt Nam xem lại cách tư duy:

"Lao động cưỡng bức không phải là phương pháp điều trị, và việc tạo ra lợi nhuận không phải là cải tạo.”

"Các nhà tài trợ nên nhận ra việc xây dựng năng lực cho các trung tâm này khiến tình trạng bất công tồn đọng, và các công ty nên chắc chắn về các bên ký hợp đồng và bên cung cấp không sử dụng sản phẩm từ các trung tâm này.”

Thời gian qua có nhiều tin từ truyền thông Việt Nam về các vụ trốn trại của người cai nghiện mà có lúc con số lên tới hàng trăm.

Thực trạng các trại cai nghiện có vấn đề cũng được chính quyền Việt Nam chú ý.

Ngay từ năm 2008, Bấm BBC tìm hiểu rằngQuốc hội Việt Nam đã chuẩn bị sửa đổi, bổ sung luật về phòng, chống ma túy giữa lúc có cáo buộc vi phạm nhân quyền tại các trại cai nghiện.

Khi đó, một số trại cai nghiện ở phía Bắc bị cáo buộc bạo hành với trại viên.

Một người trong số họ từng đi trại ở Hà Tây cho BBC hồi tháng 5/2008 rằng "mười một ngày ở y tế tôi bị đánh mười hai trận".

Cần giải tán hệ thống ngục tù

HRW đã yêu cầu chính quyền Việt Nam đóng cửa hẳn những trung tâm này và khẩn trương tiến hành một cuộc điều tra toàn bộ và riêng biệt về các hành vi tra tấn, điều trị bệnh, giam giữ trái phép, và các kiểu lạm dụng khác xảy ra trong các trung tâm giam giữ người nghiện ma tuý trên cả nước.

Vẫn theo HRW, chính quyền nên công khai danh sách về tất cả các công ty có hợp đồng sản xuất hoặc chế biến các sản phẩm với các trung tâm này.

Các đơn vị tài trợ và các cơ quan thực thi nên xem xét việc hỗ trợ của họ đối với những trung tâm này và bảo đảm rằng không ngân quỹ nào đang ủng hộ các chính sách hay chương trình có vi phạm vào luật pháp quốc tế về nhân quyền.

Các công ty đang làm việc với những trung tâm giam giữ những người nghiện ma tuý, trong đó có cả các nhà thầu phụ nên chấm dứt các mối quan hệ kiểu trong thời gian sớm nhất, tổ chức theo dõi nhân quyền nói.

"Những người nghiện ma tuý ở Việt Nam cần được tiếp xúc với phương pháp điều trị tự nguyện và dựa trên cơ sở có tính cộng đồng.” ông Amon cho biết.

"Thay vì thế, chính quyền lại nhốt họ vào, các công ty tư nhân bóc lột sức lao động của họ, và các nhà tài trợ quốc tế đang bị làm cho mù quáng trước hành vi tra tấn và lạm dụng mà những người này đang phải đương đầu.”

Báo cáo của HRW đang tạo tác động lan rộng với lời cáo buộc liên quan đến không chỉ tới Việt Nam.

HRW viết rằng chính phủ Úc cũng dính líu vì đã chi tiền của người đóng thuế nước họ giúp Việt Nam xây các trung tâm cai nghiện.

Theo AP, chính phủ Úc qua lời một người phát ngôn của cơ quan viện trợ AusAID bác bỏ các cáo buộc này và cho hay phía Úc không biết về các vụ bạo hành nào cả.