Phần lớn người Việt Nam có thói quen không mấy tốt đẹp hoặc giả nó từng là nếp ứng xử tốt đẹp nhưng qua thời gian, qua những đổi thay lịch sử, nó dần biến thái, trở thành một quái trạng, khiến con người chịu sống chung với nó và xem đó là điều đương nhiên trong đời sống, biến họ từ một con người có đủ nhân quyền thành một loại hiện hữu cam phận, lép vế và nhược tiểu. Quái trạng sinh sôi, phát triển thành bầy “mọt tư tưởng”, thành 1 thứ chủ nghĩa – Chủ Nghĩa Lót Đường. Và một khi nó đã thành nếp trong tâm thức, người ta không còn nhận thấy được sự nguy hiểm của nó, ngộ nhận đó là tính chất tốt, thậm chí xem nó là một phần căn phận của mình. Không có gì nguy hiểm và vong thân hơn cách nghĩ này!

Bắt đầu từ câu chuyện nhỏ nhất khi dắt xe máy đi ra khỏi ngõ, việc đầu tiên của một người ngồi lên xe là có đủ tự tin mình điều khiển được chiếc xe, có đầy đủ bằng lái, nón bảo hiểm, giấy bảo hiểm và những thứ linh tinh khác để lưu thông. Nhưng tâm lý chung (tôi muốn nhấn mạnh chữ “chung” này!) của người đi ra đường là sợ công an giao thông. Hễ cứ thấy bóng áo vàng loáng thoáng đâu đó là tự dưng thấy gáy hơi lạnh, mặt hơi tái, tay hơi tê… bởi thận co bóp không được bình thường. Và nếu như hôm đó may mắn, không bị công an gọi thì thôi, chứ nếu bị thổi còi, nhất định người lái xe sẽ lén lút móc ví nhét một tờ tiền 50.000 đồng hoặc 100.000 đồng kẹp vào giữa giấy tờ xe và nhẹ nhàng, pha chút e dè, khiêm cung đưa cho đồng chí công an với ánh mắt đầy vẻ van lơn “ xin anh vui vẻ nhận chút tiền mọn này cho em đi làm kẻo trễ việc… coi như là chút quà lót đường của em!”. Và về phía đồng chí công an giao thông, nhẹ nhàng dùng hai ngón tay trỏ và giữa kẹp lấy tờ bạc nhét vào đai nịt quân phục. Hành động này diễn ra trong tích tắc, như không hề có gì xảy ra kèm với lời nhắc: “lần sau nhớ đi đúng luật nghe!”. Người lái xe “dạ” một tiếng nhẹ nhàng và đi một cách thỏa mãn, cầu an cho dù anh ta không hề biết mình đã sai phạm tội gì. Nhưng dù sao đó cũng là khoản lót đường. Và điều này diễn ra nhiều hơn cơm bữa ở Việt Nam.

Những sinh viên khi ra trường, đi xin việc cũng không tránh khỏi khoản này. Nhức nhối hơn có lẽ là những sinh viên nghành Sư phạm – những thầy, cô giáo trong tương lai. Phần lớn khi họ đi xin việc, họ không đến trực tiếp cơ quan để gặp vị thủ trưởng mà tìm cách bắt dây liên lạc với những người thân thủ trưởng (trong trường hợp này là Hiệu trưởng nhà trường) hoặc những tay cò việc làm để dựa dẫm tình cảm, bôi trơn thủ tục và dễ bề lót đường. Và khi đã chung đủ một khoản tiền theo yêu cầu ngầm của Hiệu trưởng, nhận một lời hứa, cô cậu sinh viên này mới dám bén mảng tới cơ quan chính thức nộp hồ sơ xin việc, phỏng vấn và… đi dạy.

Đương nhiên là không phải sinh viên nào cũng có cách xin việc như vừa kể trên, cũng có người do lòng tự trọng, do yêu nghề, do không chấp nhận cái xấu, họ đã nộp đơn xin việc một cách đường đường chính chính. Nhưng xác suất xin được việc làm, có chỗ làm việc ổn định của những sinh viên “ngoại lệ” này là rất thấp, nguy cơ thất nghiệp và chán chường của họ rất cao. Hoặc giả họ là những sinh viên ưu tú, có số điểm tốt nghiệp cao tuyệt đối, cơ quan nhận người làm việc không biết thoái thác vào đâu (nhưng trong một khóa học có được bao nhiêu sinh viên như vậy, đó là chưa nói đến chuyện khi nhận bằng tốt nghiệp xong họ quyết định ra nước ngoài học tiếp hoặc làm việc cho các cơ quan nước ngoài…).

Và, về phần những người đi đường, vẫn có nhiều người không chấp nhận sự mờ ám của công an giao thông, họ có thể phản đối, đấu lý. Nhưng phần thua chắc chắn thuộc về họ, vì trong đời này không có thứ gì là không mang một khuyết điểm nào đấy. Gặp trường hợp không chịu lót đường, việc đầu tiên đồng chí công an sẽ hỏi giấy tờ xe, bằng lái, bảo hiểm, nếu người lái xe có đầy đủ, đồng chí sẽ hỏi tiếp thẻ chứng minh nhân dân, nếu vẫn có, đồng chí chuyển sang khám xe, khám từ đèn pha, đèn xi nhanh, đèn đuôi, mọi thứ đèn có gắn trong xe… Nếu vẫn đạt yêu cầu thì đồng chí chuyển sang khám khung sườn, khám vỏ nhựa, màu xe… Đồng chí sẽ khám cho đến bao giờ ra lỗi, viết biên lai phạt. Rất hiếm những trường hợp bị công an giao thông khám xe mà không tìm ra lỗi! Trường hợp hiếm lắm thì các đồng chí mới không tìm thấy lỗi, nhưng đợi các đồng chí khám xong là là mất toi buổi làm việc. Trong trường hợp có người nhà bị bệnh, cần đi đâu gấp thì còn thấm thía “lẽ hơn thiệt” nhiều hơn nữa. Không có cách lựa chọn nào tốt hơn là… lót đường!

Hai trường hợp vừa kể trên là hai ví dụ đơn cử dễ nhìn thấy, dễ nhận biết nhất. Thực ra trong xã hội Việt Nam hành vi lót đường diễn ra khắp mọi ngõ ngách, cơ quan, từ địa phương cho đến trung ương. Nơi nào có cơ quan nhà nước, nơi đó diễn ra chuyện lót đường. Một loại “văn hóa lót đường” được hình thành và hình tướng của nó tùy thuộc vào tính chất, mức độ và khả năng vận hành của cơ quan đó. Và dường như người ta đã xem đó là một phần không thể thiếu trong cuộc sống! Khai sinh cho trẻ em ra đời cũng phải lót đường để cho đứa bé mau ăn, chóng lớn!

Khi ngồi lại tĩnh tâm mà suy tư đôi chút về vấn đề này, thử ngược dòng lịch sử, dường như thứ văn hóa lót đường này đã có từ lâu lắm rồi, từ khi đồng tiền xuất hiện, thậm chí còn trước đó nữa… Vào thời phong kiến, các hoạn quan – Thái giám là người trung chuyển của đường dây đút lót, đến thời hiện đại, những tên lưu manh, mất chất lọt vào bộ máy nhà nước và thao túng đường dây này, hễ nơi nào có chúng là có văn hóa lót đường. Và, đến giai đoạn gần đây nhất, giai đoạn chúng ta đang sống, chuyện lót đường trở thành một nếp ứng xử không thể thiếu. Vậy đâu là nguyên nhân?

Khó mà trả lời chính xác được đâu là nguyên nhân, vì cái thứ hành vi ứng xử ấy đã ăn sâu vào máu huyết của người Việt lâu lắm rồi, nó thành truyền thống, thành tập quán tự bao giờ không biết. Chỉ biết là trong xã hội hiện nay, dưới triều đại Cộng sản Hồ Chí Minh nó đạt đến “cực điểm tinh hoa”, vượt đến trình độ bán nước… Vấn đề là nên triệt tiêu nó hay là để nó tồn tại và trong trường hợp nào thì nó tồn tại, phát triển, trong trường hợp nào thì nó bị triệt tiêu, tính độc hại của nó như thế nào?

Phải nói rằng văn hóa lót đường chỉ diễn ra và tồn tại ở những nước kém phát triển về mọi mặt, ở những nước mà tệ nạn tham nhũng còn quá cao, văn hóa ứng xử quá thấp và trình độ lập pháp của nhà nước chưa tiến bộ, thậm chí là đang ở mức mông muội!

Tôi còn nhớ những năm Việt Nam đang còn chế độ bao cấp, cứ mỗi lần tới kì nhận lương thực, mẹ tôi – một giáo viên nghèo – cứ đâm lo lắng không biết mình có ra đúng giờ phát gạo hay không, kì này Đảng cho mình ăn bao nhiêu gạo, độn bao nhiêu khoai mì, bắp, khoai lang… Và muốn nhận được gạo trong ngày, phải dậy sớm lúc 4 giờ sáng, nộp sổ, xếp hàng đợi cho đến lúc nhân viên lương thực dõng dạc đọc tên mình thì vội vàng cuống quýt mang bao bị đến chìa ra hứng gạo. Nếu bữa đó “bà lương thực” vui vẻ thì được gạo ngon, độn ít, không may bữa đó ”bà” không vui là gạo cân bị thiếu, độn toàn sắn khoai và… mọt. Dần dần, sau những lần lấy làm lạ, mẹ tôi mới hiểu ra vì sao gạo người khác lại trắng và ngon, gạo của mình có lúc bị mốc và độn đầy những thứ nuốt không vào. Có lẽ vì thương con mình, không chịu nổi cảnh nhìn đứa con nhỏ nhai cơm như nhai giẻ rách nên mẹ tôi bắt đầu lân la làm quen với bà lương thực. Sau vài lần quà cáp (không phải là ít) và nói cười với nhau khá ư là tình chị tình em, nhà tôi được ăn gạo đường hoàng tí chút…

Có thể nói thời bao cấp của toàn bộ Việt nam (1976 – 1986) là giai đoạn phát triển rực rỡ của văn hóa lót đường. Và cái vệt ấy kéo dài đến thời kinh tế mở (1986 – nay). Ở giai đoạn này, nó chuyển sang một hình thái khác tinh vi hơn, có nề nếp và thông lệ hơn… Nếu như ở thời bao cấp người ta vì củ khoai, kí gạo, kí thịt mà lót đường, mà tâm tình Nghệ Tĩnh với nhau thì bây giờ những thứ đó xưa rồi, người ta vì sự yên thân, vì những tham vọng địa vị, vì những tham vọng chính trị… mà lót đường. Mức độ lo lót lớn gấp nhiều lần, khả năng chi phối của việc lo lót cũng phát triển đến độ khổng lồ…

Trở lại câu chuyện của những người đi đường và sinh viên ra trường xin việc làm. Xét một cách công tâm thì họ chỉ mới là nạn nhân đầu tiên, nhịp cầu đầu tiên của văn hóa lót đường mà thôi. Vì để được ra đứng đường, các đồng chí công an còn phải lót cho cấp trên của họ và sau khi nhận lót từ những người đi đường, họ phải về lót lên cấp trên, rồi cấp trên lại lót cho cấp trên nữa, đến cấp cao nhất thì mới dừng, nhưng cũng chưa hẳn dừng (?). Những sinh viên mới ra trường hoặc những thành phần khác trong xã hội Việt nam đều chịu chung qui luật này.

Sở dĩ có dấu hỏi trong ngoặc ở đoạn trên là vì đó là một dấu hỏi nhức nhối, một dấu hỏi chạm đến lương tri, danh dự và sự mất còn, hưng vong của một dân tộc, một quốc gia. Tại sao tôi nói cấp cao nhất trong nội bộ Đảng Cộng sản lại còn phải lót đường? Vì thực ra, đây mới là kẻ lót đường nhiều nhất, tàn bạo nhất. Họ có thể đem tài sản nhân dân ra để lót cho những kẻ biết điểm yếu của họ nhằm che miệng thế gian, nhằm duy trì quyền lực để tiếp tục thao túng, nhũng nhiễu, hạch sách… Và nguy hiểm nhất là để duy trì một chế độ độc tài, những người lãnh đạo đảng Cộng sản đã mang cả lãnh thổ quốc gia, mang cả phần đất mấy ngàn năm thấm máu xương tổ tiên, ông bà ra trao cho ngoại bang để thiết lập sức mạnh phe trục, thiết lập chỗ đứng trên trường chính trị, để duy trì sự độc tài và tiếp tục hành hạ nhân dân bằng thứ văn hóa lót đường của họ.

Những phần lãnh thổ biên giới Việt Trung đi về đâu? Những cụm đảo Trường Sa, Hoàng Sa thân yêu đi về đâu? Có bao nhiêu máu ông cha, máu anh em, máu thế hệ hiện tại đã đổ xuống để bảo vệ biên giới, bảo vệ hải đảo? Cái giá họ nhận được là gì? Một công hàm ngớ ngẩn và phản động dân tộc của Phạm Văn Đồng ký năm 1958 đã thay thế cho lời van xin, quị lụy, thay thế cho vật cống triều của chế độ Cộng sản Việt nam dâng lên Cộng sản Trung Quốc để lót đường cho việc Cộng sản Trung Quốc công nhận Cộng sản Việt Nam là anh em, là đồng chí. Và tiếp nhiều năm sau đó, nhiều lớp lãnh đạo lại tiếp tục dâng lãnh thổ cho Trung Quốc làm vật lót đường trên xa lộ chính trị của mình. Rồi đây lãnh thổ Việt nam sẽ còn được bao nhiêu để bảo đảm cho sự tồn tại của chế độ độc tài Cộng sản Việt Nam? Có bao nhiêu phần lãnh thổ để đủ cho Nhà nước Cộng sản độc tài mang ra lót đường? Và đất nước này sẽ đi về đâu?

Câu trả lời nằm ở chỗ những người có trách nhiệm với sự hưng vong dân tộc, hưng vong quốc gia phải có thái độ gì, phải có quyết định gì và sáng suốt nhận ra đâu là kẻ thù, đâu là kẻ phản bội dân tộc! Một đứa con bán đứng cha mẹ mình thì tội nặng gấp nhiều lần kẻ không có quan hệ huyết thống. Một người Việt, một tập thể, một tập hợp chính trị người Việt mà mang lãnh thổ quốc gia ra bán đứng cho ngoại ban thì tội nặng không thể bỏ qua. Và nếu tập thể, tập hợp chính trị đó còn tồn tại ngày nào thì nhân dân phải còng lưng chịu khổ ngày đó.

Làm sao để văn hóa lót đường được triệt tiêu? Làm sao để nhận thức người Việt được mở mang? Làm sao để bầu khí quyển văn minh Việt Nam được trong sạch, mọi người tôn trọng nhau, mỗi người biết tự trọng, đời sống ấm no, lòng người thanh thản, đất nước vẹn toàn? Câu trả lời nằm ngay trong ý thức tự do, ý thức độc lập, ý thức dân chủ, ý thức yêu quê hương, ý thức gìn giữ, bảo tồn những gì ông cha đã đem máu xương đổi lấy để lại cho ta… Và muốn thực hiện được điều này, không có gì khác ngoài một sự thay đổi chế độ. Người ta không thể thay máu tốt vào một cơ thể nhiễm ung thư để cho nó hồi sinh, và người ta cũng không thể áp đặt một hệ thống đạo đức tốt đẹp vào chế độ Cộng sản độc tài để hy vọng nó tốt hơn, dân chủ hơn, thanh sạch hơn một khi bản chất của nó là phản động!

Và xin chúng ta nhớ dùm một điều máu huyết này, đợi đến khi nào mới thay đổi, đất đai không thể phình nở ra trong thời gian chờ đợi để bù vào khoản thất thoát do những kẻ độc tài mang ra đổi lấy quyền lực, đổi lấy sức mạnh cho họ. Và ngày nào còn chế độ độc tài cùng với thứ văn hóa lót đường man rợ của họ thì sự bình yên, chủ quyền dân tộc Việt Nam còn bị đe dọa, nhân dân còn mất tự do. Đến bao giờ?!