Bầu cử có cạnh tranh (tranh cử) là một định chế quan trọng trong một nền dân chủ
đại diện. Đây là thủ tục bắt buộc để người dân hiện thực hóa ý chí, nguyện vọng
của mình trong việc lựa chọn những người sẽ đại diện cho mình để quản lý xã hội
(trong đó có bản thân cá nhân người dân). Mặc dù ý chí và nguyện vọng của người
dân có thể phải trả giá cho những nhầm lẫn hoặc sai lầm khi lựa chọn. Song,
trong một nền dân chủ đại diện, không ai được phép giành lấy quyền lựa chọn đó.
Quyền lựa chọn đã bao hàm cả việc chọn ra những người đại diện tiềm năng (các
ứng cử viên). Như vậy, mục đích tối thiểu của một cuộc bầu cử dân chủ là phải
thể hiện được đúng sự ưng thuận (ý chí, và nguyện vọng) của người dân đối với
các cơ quan quyền lực Nhà nước.
Những chủ tịch nước (tổng thống), thủ tướng, chủ tịch quốc hội (nghị viện), đại
biểu quốc hội (nghị sỹ) hay các hội đồng nhân dân chỉ là kết quả đầu ra của một
cuộc bầu cử, nhưng không hẳn những cá nhân, những cơ quan công quyền đó đã đúng
với mong muốn của (đa số) dân chúng.
Với độ lớn về số lượng, độ phân tán cao về địa lý trong một cộng đồng (quốc gia,
thành phố, thị trấn, xã,…) cùng với thuộc tính đa dạng và dễ thay đổi trong nhận
thức của dân chúng, việc nắm bắt và phản ánh đúng nguyện vọng, ý chí của dân
chúng là một công việc khó khăn về kỹ thuật. Nhưng đây là việc không thể không
xúc tiến nếu muốn có một cuộc bầu cử dân chủ.
Người dân sẽ im lặng hoặc hiếm khi phát biểu đúng suy nghĩ, nguyện vọng của họ,
nếu thực tế cuộc sống không có những thiết chế bảo hiểm hữu hiệu để người dân có
thể an tâm bày tỏ mọi ý kiến (kể cả những phê phán, chỉ trích người có quyền lực
cao nhất). Đây cũng chính là căn cứ để xác định quyền tự do ngôn luận (thường
được ghi rõ trong nhiều bản hiến pháp) có được thực thi hay không.
Sẽ không thể thu thập đầy đủ và phản ánh đúng những ý kiến, suy nghĩ đa dạng của
dân chúng nếu chủ sở hữu của các cơ quan thu thập và phản ánh tin tức (báo chí)
không phải là chính người dân và được độc lập về quan điểm. Đây cũng là căn cứ
để đánh giá mức độ tự do của báo chí trong một xã hội.
Do đó nếu không có tự do ngôn luận và tự do báo chí, sẽ không bao giờ biết được
đúng ý chí và nguyện vọng của dân chúng – cơ sở nền tảng cho một cuộc bầu cử dân
chủ. Hơn nữa, sự cạnh tranh trong bầu cử sẽ vô nghĩa khi chính những người ứng
cử vào vị trí đại diện cho dân chúng lại không biết đúng ý chí và nguyện vọng
của dân chúng. Chưa kể các thông tin về phẩm chất, năng lực của các ứng cử viên
sẽ không có đảm bảo về độ trung thực, tính đầy đủ và công bằng khi thiếu các
phương tiện thu thập, phản ánh tin tức độc lập.
Vì vậy mọi ý tưởng về cải cách bầu cử, cho dù có thực tâm theo hướng dân chủ,
nếu không là bước tiếp theo hoặc (ít ra) đồng thời cùng với cải thiện thực thi
quyền tự do ngôn luận và tự do báo chí, cũng sẽ không hơn những lời kêu gọi dân
chủ của các nhà chuyên chính, độc tài. Hơn nữa, những phát sinh do những thay
đổi hình thức bầu cử sẽ chỉ làm tăng thêm tiêu phí vật chất cho xã hội và hao
tổn niềm tin của dân chúng.
Mặc dù một cuộc bầu cử trong một nền dân chủ trưởng thành cần đòi hỏi nhiều hơn
nữa (hệ thống vũ trang phải trung lập; có các thiết chế đảm bảo chống mua chuộc,
cưỡng ép cử tri; có hệ thống tòa án độc lập, đủ năng lực để phân xử các bất
đồng; các hội đoàn dân sự phải rộng và mạnh đủ để đối trọng với các cơ quan công
quyền; sự cân bằng của các đảng phái chính trị;...), nhưng rõ ràng tự do ngôn
luận và tự do báo chí phải là cái cần có trước khi muốn có một cuộc bầu cử dân
chủ.
Diễn tiến của các nước đang chuyển đổi thể chế từ chuyên chính, độc tài sang dân
chủ như ở Nga, Belarus, Iraq, Afghanistan cũng cho thấy chỉ một định chế bầu cử
có cạnh tranh là hoàn toàn chưa đủ để mang lại quyền lực cho người dân và sự ổn
định cho đất nước. Dĩ nhiên không nên nhầm lẫn giữa nỗi thống khổ triền miên của
người dân mất quyền tự do trong một chế độ độc đoán, chuyên chế với những đảo
lộn cuộc sống tạm thời của người dân trong một chế độ đang quyết tâm hoàn thiện
nền dân chủ.
Ở
Việt Nam gần đây liên tục xuất hiện một số ý tưởng, đề xuất có tính cải cách
định chế bầu ra người lãnh đạo (tranh cử cho chức thứ trưởng bộ Giáo dục và Đào
tạo, thí điểm bầu trực tiếp chủ tịch xã (vừa bị Quốc hội bác bỏ) hay đề xuất tổ
chức tranh cử chức chủ tịch ủy ban nhân dân thành phố Đà Nẵng). Đây có thể là
những dấu hiệu cho thấy có một nhu cầu điều chỉnh hệ thống chính trị ngay trong
Đảng cộng sản Việt Nam. Nhưng để những điều chỉnh chính trị mang lại lợi ích cho
dân chúng thì rõ ràng chỉ điều chỉnh định chế bầu cử không thôi là chưa đủ. Như
vậy, dù với động cơ nào, việc Quốc hội vừa bác bỏ đề án thí điểm bầu trực tiếp
chủ tịch xã là một quyết định có lợi cho dân. Và để xây dựng một xã hội dân chủ,
cũng không nên bắt đầu bằng việc tổ chức các cuộc bầu cử có cạnh tranh.
Phạm Hồng Sơn
28/11/2008
|